فَصْلٌ في جنَايَةِ الرَّقيقِ و الجنَايةِ عليه

در بیان احکام جنایت صادره از برده و همچنین جنایت واقع‌شده علیه برده.

مسئله 55 ◄ اگر برده‌ای از روی خطا چیزی را تلف کند پس ارباب وی برای جبران خسارت برده را بدهد و یا قیمت جنایت را بدهد و هر دو نقد است یعنی در حال باید پرداخت کند.

دلیل:

زیرا برده اموالی ندارد تا به‌وسیله‌ی آن غرامت دهد و عاقله نیز ندارد تا عاقله‌ی وی غرامت را متحمل شوند و جنایت را نیز نمی‌توان هدر گفت پس برای جبران این جنایت اربابش مخیّر است که غرامت را بپردازد و یا اینکه برده را به مجنی علیه تحویل دهد تا حق ارباب نیز بالکل پایمال نشود. (مجمع الانهر ج2ص666)

مسئله 56 ◄ اگر ارباب برده‌اش را هبه دهد و یا فروخته باشد و یا آزاد کرده باشد و یا امّ ولد گردانده باشد درحالی‌که از جنایت برده‌اش خبر نداشته باشد، ارباب وی بین قیمت برده و مقدار جنایت هرکدام که کمتر باشد آن را ضامن می‌شود و اگر با علم به جنایت این کارها را انجام داده باشد قیمت جنایت را ضامن می‌شود.

دلیل:

زیرا ارباب با عمل خود حق مجنی علیه را ضایع کرده است پس ضامن می‌شود و اینکه کمترین را ضامن می‌شود برای این است که وی از این جنایت خبر نداشته است و در صورت داشتن علم به جنایت با تصرف خودش حق مجنی علیه را ضایع کرده است پس باید جبران کند. (فتح باب العنایه ج6ص232)

مسئله 57 ◄ قیمت برده، دیه‌ی وی می‌باشد.

دلیل:

زیرا در برده دو وجه وجود دارد: یکی انسان بودن و دیگری جزو اموال بودن؛ پس وجه انسان بودنش ترجیح داده می‌شود ولی در مورد دیه‌ی برده نص شرعی وجود ندارد پس دیه‌اش را همان قیمتش تعیین کرده‌اند. (الاختیار لتعلیل المختار ج5ص35)

مسئله 58 ◄ اگر قیمت برده به قیمت مرد آزاد برسد و یا قیمت کنیز به دیه‌ی زن آزاد برسد از هرکدام ده درهم کم کرده می‌شود.

دلیل:

قرآن کریم: هر کس مؤمنی را خطاءً بکشد پس دیه‌ی تحویل داده‌شده برای اهل مقتول ..... (سوره النساء 92) و دیه ده هزار درهم یا یک هزار دینار است پس دیه نباید بیش از آن باشد و مبلغی را کم کردن برای نشان دادن نقصان کفر و اظهار شرافت آزاد است و چنین حکم از حضرت ابن مسعود (رض) به ثبوت رسیده است. (بدائع الصنائع ج7ص258و 257)

مسئله 59 ◄ اگر برده‌ یا کنیز کسی را غصب کرده باشد قیمتش را به هر مبلغی که باشد ضامن می‌شود.

دلیل:

زیرا در غصب، وجه مالی برده منظور است. (الاختیار لتعلیل المختار ج5ص52)

مسئله 60 ◄ هر آنچه از دیه¬ی آزاد حساب کرده می¬شود، در دیه‌ی برده از قیمت برده همان‌گونه حساب کرده می‌شود؛ یعنی مثلاً وقتی در مورد فرد آزاد می‌گوییم با هلاک یک‌چشم نصف دیه واجب می‌شود، در برده نصف قیمت برده واجب می‌شود.

دلیل:

زیرا قیمت بنده به‌مانند دیه فرد آزاد است. (العنایه ج10ص356)

مسئله 61 ◄ اگر دو چشم برده¬ای را کور کند، ارباب وی برده را به جانی داده و قیمت برده¬ی سالم را بگیرد و یا اینکه برده را نگه‌داشته و حق ندارد نقصان آن را بگیرد.

دلیل:

زیرا در برده دو وجه وجود دارد، یکی انسان بودن و دیگر جزو اموال بودن؛ پس می‌توان وجه مالیت وی را در نظر گرفت و وی را به جانی تحویل داده و قیمتش را گرفت و می‌توان وجه انسانیت وی را در نظر گرفته و وی را نگه داشت. (تکمله الطوری البحر الراوق ج8ص440)

مسئله 62 ◄ اگر مدبر و امّ ولد جنایت کنند، اربابشان از بین قیمت مدبر و امّ ولد و غرامت جنایتشان هرکدام را که کمتر باشد همان را ضامن می‌شود.

دلیل:

ابوعبیده بن الجراح (رض) در حضور صحابه‌ی دیگر چنین حکم کردند و همه به این حکم رضا داده‌اند. (تبیین الحقائق ج6ص164- مصنف ابن ابی شیبه ج5ص396)

مسئله 63 ◄ اگر برده جنایتی دیگر مرتکب شود، ولیِ مجنی علیه دوم با مجنی علیه اول در قیمتی که از روی حکم قاضی گرفته بود شریک می‌شود؛ زیرا در جنایات برده فقط یک قیمت موجود می‌باشد و اگر بدون حکم قاضی به ولیِ مجنی علیه اول برده را داده باشد ولیِ مجنی علیه دوم می‌تواند از ارباب برده طلب خسارت کند و یا اینکه با ولیِ مجنی علیه اول شریک شود.

مجنی علیه: جنایت بر روی وی صورت گرفته است (مفعول و مضروب).

دلیل:

زیرا در جنایات برده فقط یک قیمت وجود دارد. (فتح باب العنایه ج6ص235)

مسئله 64 ◄ اگر کسی کودک آزاد را غصب کند و آن کودک به‌یک‌باره بمیرد و یا براثر تب بمیرد، غاصب ضامن نمی‌شود.

دلیل:

زیرا شرط تحقق غصب، جزو اموال بودن شیء است و کودک آزاد جزو اموال نیست. (بدائع الصنائع ج7ص146)

مسئله 65 ◄ و اگر براثر صاعقه یا نیش ماری بمیرد عاقله‌ی غاصب ضامن دیه می‌شوند.

دلیل:

زیرا غاصب سبب تلف شدن کودک شده است؛ زیرا کودک در دست ولی‌اش محفوظ بوده است و کودک قدرت نگهداری از خود را ندارد و وقتی غاصب کودک را از حفظ ولی‌اش خارج کرد و خودش نیز نگهداری نکرد کودک را هلاک کرده است. (بدائع الصنائع ج7ص166)