کتاب المزارعة (احکام کاشتن زمین دیگری):

مسئله 1◄ تعریف مزارعه: عقد کاشتن زمین است در مقابل بعضی ازآنچه که از زمین خارج می‌شود.

مسئله 2◄ مزارعه نزد امام اعظم (رض) صحیح نمی‌باشد.

دلیل:

زید بن ثابت (رض): رسول‌الله ﷺ از مخابره نهی فرمودند و از زید بن ثابت (رض) سؤال شد: مخابره چیست؟ گفت: اینکه زمینی را به نصف محصول یا یک‌سوم آن بگیری. (سنن ابی داوود ج5ص286)

مسئله 3◄ مزارعه نزد امامین (رض) صحیح است و فتوی بر قول امامین (رض) است.

دلیل:

رسول‌الله ﷺ زمین‌های خیبر را به نصف محصول به یهود ساکن در خیبر دادند. (سنن الدارقطنی ج3ص447)

زیرا مردم به این عمل نیاز دارند پس فتوی بر قول امامین (رض) واقع‌شده است. (الهدایه ج3ص4ص337)

مسئله 4◄ شرایط جواز عقد مزارعه:

1- زمین صلاحیت زراعت و کشت داشته باشد. 2- طرفین عقد اهل عقد باشند یعنی عاقل و بالغ باشند یا صبی عاقل باشند که ولی وی اجازه این کار را داده باشد. 3- مدت مزارعت ذکر شود. 4- معلوم شود که بذر از چه کسی باشد. 5- جنس بذر معلوم باشد یعنی معلوم کرده شود که چه چیزی کاشته شود. 6- سهم کسی که بذر نمی‌دهد مشخص شود. 7- زمین به کشاورز تحویل داده شود. 8- محصول بین مالک زمین و عامل (دهقان) مشترک باشد.

دلیل:

1- زیرا بدون صلاحیت زمین برای کشت و زراعت، مقصود که همان برداشت محصول است حاصل نمی‌شود. (الهدایه ج4ص337)

2- زیرا هر نوع عقد قراردادی توسط اهلش درست است. (البنایه ج11ص482)

3- زیرا این عقد، معامله بر منافع زمین یا بر عمل عامل است و در این دو مورد معیار شناخت منفعت، ذکر مدت است. (الهدایه ج4ص337)

4- برای دفع نزاع و معلوم شدن اینکه آیا عقد بر منافع زمین است یا بر عمل عامل. (الهدایه ج4ص338)

5- با تعیین جنس بذر اجرت نیز معلوم می‌گردد و بدون بیان بذر اجرت مجهول است. (المبسوط للسرخسی ج23ص19)

6- زیرا کسی که بذر از وی نیست با شرط اجرت مستحق اجرت می‌گردد پس لازم است که سهم وی مشخص کرده شود. (المبسوط للسرخسی ج23ص19)

7- زیرا بدون در اختیار گذاشتن زمین و بدون تحویل آن به مزارع، برای وی امکان عمل نیست پس شرط است که به وی تسلیم کرده شود همچنان که در مضاربه چنین است. (الاختیار لتعلیل المختار ج3ص20-3/75)

8- زیرا در پایان، عقد مزارعه شراکت است (وقتی عقد مزارعه به آخر می¬رسد و محصول برداشت می¬شود، عقد مزارعه معنی شریک بودن را می¬رساند) پس هر آنچه که متضاد شراکت باشد جایز نیست. (الهدایه ج4ص338

مسئله 5◄ اگر در مزارعه شرط شود که صاحب بذر اول بذر را بگیرد و بعد سود آن تقسیم شود، این شرط مزارعه را فاسد و غیرشرعی می‌کند و همچنین اگر شرط شود که اول خراج زمین برداشته شود و بعد تقسیم شود مزارعه را فاسد و غیرشرعی می‌کند.

دلیل:

زیرا شرط گرفتن بذر قبل از تقسیم باعث قطع شراکت در آن مقدار می‌گردد و ممکن است که محصول فقط همان مقدار باشد. (البحر الرائق ج8ص182)

مسئله 6◄ اگر کاه را برای کسی غیر از صاحب بذر شرط شود، مزارعه فاسد است.

دلیل:

زیرا این کار باعث قطع شراکت می‌شود و ممکن است که به‌غیراز کاه محصولی ندهد. (اللباب فی شرح الکتاب ج2ص231)

مسئله 7◄ اگر کاه را برای صاحب بذر شرط کرده شود جایز است و یا اینکه صاحب کاه مشخص کرده نشود نیز جایز است.

دلیل:

زیرا درصورتی‌که در عقد مشخص نشود که کاه از آن چه کسی باشد طبق اصل عقد به صاحب بذر می‌رسد پس با شرط آن برای صاحب بذر مفاد عقد تصریح‌شده است. (المبسوط للسرخسی ج23ص61)

مسئله 8◄ در سه صورت مزارعه جایز است:

1- درصورتی‌که زمین و بذر از یک نفر و از دیگری گاو و عمل باشد.

دلیل:

در این صورت چنین می‌شود که صاحب زمین دهقان را به اجاره گرفته است تا در زمین وی کار کند و تأمین وسایل نیز بر عهده‌ی دهقان باشد که این نوع اجاره جایز است پس مزارعه نیز جایز است. (المبسوط للسرخسی ج23ص20)

2- درصورتی‌که زمین از یک نفر و باقی چیزها از دیگری باشد.

دلیل:

در این صورت چنین می‌شود که صاحب بذر زمین را به اجاره گرفته است و اجرتش را مقدار معلومی از محصول قرار داده است و این مانند آن است که زمین را در مقابل پول به اجاره بگیرد. (المبسوط للسرخسی ج23ص19)

3- درصورتی‌که عمل از یک نفر باشد و باقی چیزها از دیگری باشد.

دلیل:

صورت‌مسئله چنین می‌شود که صاحب زمین عامل (دهقان) را به اجاره گرفته است و شرط کرده است تا وسایلش را تأمین کند. (المبسوط للسرخسی ج23ص19)

مسئله 9◄ اگر مزارعه درست و شرعی باشد پس محصول را طبق قرارداد تقسیم کرده شود.

دلیل:

زیرا آنچه در این عقد شرط و لازم شده بود درست است پس باید طبق آن عمل کرده شود. (الهدایه ج4ص339)

مسئله 10◄ اگر با مزارعه محصولی به دست نیاید، چیزی برای عامل (دهقان) ثابت نمی‌شود.

دلیل:

زیرا قرار بر شرکت در محصول بوده است و وقتی محصولی نباشد چیزی واجب نمی‌شود. (الهدایه ج4ص339)

مسئله 11◄ اگر مزارعه عقد شود و یکی از طرفین از اجرای آن عقد خودداری کند، وی را اجبار کرده می‌شود.

دلیل:

زیرا این عقد مانند عقد اجاره است و در اجاره طرفی را که امتناع کند اجبار کرده می‌شود. (فتح باب العنایه شرح النقایه ج5ص133)

مسئله 12◄ ولی اگر صاحب بذر از اجرای مزارعه امتناع کند اجباری بر وی نیست.

دلیل:

زیرا در اجرای عقد ضرر آشکار بر صاحب بذر وجود دارد؛ زیرا حاصل شدن محصول یک امر نامعلوم است پس وی حق دارد که عقد را فسخ کند. (فتح باب العنایه شرح النقایه ج5ص133)

مسئله 13◄ اگر صاحب بذر بعد از شخم زدن زمین از مزارعه امتناع کند، پس باید دهقان را راضی کند.

دلیل:

زیرا صاحب بذر مزارع را فریب داده است پس رضایت وی را کسب نماید. (فتح باب العنایه شرح النقایه ج5ص133)

منظور از کسب رضایت مزارع پرداخت اجر مثل است. (فتح باب العنایه شرح النقایه ج5ص133)

مسئله 14◄ اگر مزارعه فاسد باشد پس محصول متعلق به صاحب بذر است و برای طرف دیگر اجر مثل واجب می‌شود ولی ازآنچه که بر آن توافق شده نباید بیشتر شود.

دلیل:

زیرا محصول نماء ملک صاحب بذر می‌باشد و طرف مقابلش اجیر است پس طرف مقابل صاحب بذر مستحق اجرت می‌گردد. (تبیین الحقائق ج5ص280)

و اینکه از شیء توافق شده نباید بیشتر باشد برای این است که وی به ساقط بودن بیش از آن راضی شده است. (درر الحکام شرح غرر الاحکام 2ص326)

مسئله 15◄ اگر یکی از طرفین فوت شود مزارعه باطل می‌شود.

دلیل:

زیرا مزارعه نیز نوعی اجاره است پس همچنان که با فوت یکی از طرفین عقد اجاره باطل می‌شود مزارعه نیز باطل می‌گردد. (تبیین الحقائق ج5ص282)

مسئله 16◄ اگر صاحب زمین بدهکار شود و مجبور به فروش زمین شود، در این صورت مزارعه فسخ می‌شود.

دلیل:

فسخ مزارعه باید به امر قاضی باشد و صورتش این است که اول قاضی زمین را به خاطر بدهی بفروشد و بعد مزارعه را فسخ نماید. (بدائع الصنائع ج6ص183)

زیرا در ادامه‌ی عقد مزارعه ضرری بر صاحب زمین وارد می‌شود که مستحق آن نمی‌باشد پس زمین را قبل از کاشت یا بعد از برداشت فروخته شود. (بدائع الصنائع ج6ص183)

مسئله 17◄ اگر مدت مزارعه به اتمام برسد ولی وقت دروی این محصول نشده باشد، در این صورت تا وقت رسیدن محصول برای برداشت بر عهده¬ی مزارع (دهقان) است که اجر مثل سهم خود از زمین را بپردازد.

دلیل:

زیرا مدت قرارداد تمام‌شده است و در صورت برداشت قبل از وقت درو برای کشاورز ضرر وجود دارد و در صورت بقای کشت به صاحب زمین ضرر می‌رسد پس برای رعایت حال طرفین تا برداشت درو در مقابل اجرت زمین صبر کرده می‌شود. (بدائع الصنائع ج6ص185)

مثلاً مدت مزارعه را شش ماه قرارداد بسته باشند و سررسید این شش ماه یکم خرداد باشد و در این تاریخ وقت دروی این محصول نشده باشد، پس دهقان موظف است کرایه‌ی سهم خودش را از این تاریخ تا وقت درو به صاحب زمین بپردازد و طریقه‌ی حساب آن این‌گونه است که باید بدانیم مدت شش ماه اجاره‌ی این زمین به چه قیمت است و آن را تقسیم‌بر روز کرده شود و روزهایی که پس از سررسید برای درو مشغول بوده را حساب کرده شود مثلاً ده روز و از این ده روز اگر دهقان با صاحب زمین نصف نصف قرارداد کرده باشند پس نیمی از کرایه‌ی ده روز بر دهقان واجب می‌شود.

مسئله 18◄ و در طول این مدت (پس از انقضاء مدت عقد) مخارج زراعت از قبیل مخارج درو و آبیاری و مانند این‌ها بر صاحب زمین و دهقان به مقدار سهمشان می‌باشد؛ یعنی اگر قرارداد نصف نصف باشد پس مخارج نیز نصف نصف تقسیم می‌شود.

دلیل:

زیرا عقد به اتمام رسیده است و زراعت مال مشترک بین صاحب زمین و دهقان است پس مخارج آن بر هردوی آن‌ها خواهد بود. (الاختیار لتعلیل المختار ج3ص79)

مسئله 19◄ اگر شرط کنند که مخارج بر عهده‌ی دهقان باشد، نزد امام ابویوسف (رض) درست است و بر این قول فتوی داده‌شده است.

دلیل:

زیرا چنین شروطی بین مردم متعارف است و به همین خاطر قیاس ترک گفته می‌شود و این اختیار مشایخ بلخ می‌باشد. (البحر الرائق ج8ص186)