فصل14- سجده ی تلاوت

مسئله 283 ◄ 1) طریقه ی ادای سجده ي تلاوت: نیّت سجده ي تلاوت کرده تکبیر گفته می شود و به سجده رفته «سبحان ربی الاعلی» گفته بعد تکبیر گفته می شود.

دلیل:

رسول الله ﷺ: وقتی ابن آدم آیه ي سجده بخواند و به سجده رود شیطان از وی روی برمی گرداند در حالی که گریه می کند و می گوید: وای بر من، ابن آدم را امر شد که سجده کند و وی سجده کرد و به من امر شد و من سجده نکردم؛ پس بر وی جنّت است و بر من جهنّم. (صحیح مسلم ج2ص59 - سنن الکبری للبیهقی ج3ص246 - مستخرج ابی عوانه بَابُ الدَّلِيلِ عَلَى إِيجَابِ السُّجُودِ عَلَى مَنْ قَرَأَ السَّجْدَةَ وَإِثْبَاتِ السَّجَدَاتِ - سنن ابن ماجه ج1ص334)

از ابن عمر (رض): رسول الله ﷺ بر ما قرآن می خواندند و وقتی به آیه ي سجده می رسیدند تکبیر می گفتند و به سجده می رفتند و ما نیز سجده می کردیم. (سنن ابی داود ج4ص287 - سنن الکبری للبیهقی ج3ص268)

مسئله 284 ◄ 2) و آیه ي سجده در چهارده جای قرآن آمده است که هر کس یکی از آن ها را بخواند و یا که بشنود بر وی سجده ی تلاوت واجب می شود.

1) در اعراف: *إِنَّ الَّذِينَ عِنْدَ رَبِّكَ لَا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ وَ يُسَبِّحُونَهُ وَ لَهُ يَسْجُدُونَ (206).

هر آئينه كساني كه نزديك پروردگار تو هستند، از عبادت او (الله ﷻ) گردن كشى نمي كنند و او (الله ﷻ) را به پاكى ياد مى‏كنند و به تخصيص او (الله ﷻ) را سجده مى‏كنند.*

2) در رعد: *وَ لِلَّهِ يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ (15).

و هر آن كه در آسمان ها و زمين است، به اختیار یا به اکراه، الله ﷻ را سجده مي كنند و سايه‏هاى ايشان به وقت صبح و شام سجده مي كنند.*

3) نحل: *وَ لِلَّهِ يَسْجُدُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ مِنْ دابَّةٍ وَ الْمَلائِكَةُ وَ هُمْ لا يَسْتَكْبِرُونَ (49) يَخافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ (50).

و الله ﷻ را سجده مي كنند آنچه در آسمان ها است و آنچه در زمين است از قِسم جنبنده و فرشتگان نيز سجده مي كنند و ايشان سركشى نمى‏كنند (49) مي ترسند از پروردگار خود که غالب شده است بر بالاى ايشان و آنچه را که امر کرده انجام می دهند (50).*

4) نحل: *وَ يَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ يَبْكُونَ وَ يَزيدُهُمْ خُشُوعاً (109).

و گريه كنان بر روى خويش مى‏اُفتند و قرآن در ايشان فروتنى را مى‏افزايد.*

5) مریم: *أُولئِكَ الَّذينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَ مِمَّنْ حَمَلْنا مَعَ نُوحٍ وَ مِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْراهيمَ وَ إِسْرائيلَ وَ مِمَّنْ هَدَيْنا وَ اجْتَبَيْنا إِذا تُتْلى‏ عَلَيْهِمْ آياتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُكِيًّا (58).

اين جماعت آنانند كه انعام كرد الله ﷻ بر ايشان از زمره پيغمبران از فرزندان آدم و از نسل آنان كه با نوح برداشتيم و از ذريّت ابراهيم و يعقوب و از جمله آنان كه ايشان را راه راست نموديم و برگزيديم، چون آيات الله ﷻ بر ايشان خوانده مي شد، سجده‏كنان و گريان مى‏افتادند.*

6) حج: *أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الْجِبالُ وَ الشَّجَرُ وَ الدَّوَابُّ وَ كَثيرٌ مِنَ النَّاسِ وَ كَثيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذابُ وَ مَنْ يُهِنِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ ما يَشاءُ (18).

آيا نديدى آنان كه در آسمان هااند و آنان كه در زمين‏اند الله ﷻ را سجده مي كنند و آفتاب و ماه و ستاره ها و كوه ها و درختان و چهارپايان و بسيارى از مردمان و بسيارى كه بر او عذاب ثابت شده است و هر كه را الله ﷻ خوار كندش پس او را هيچ گرامى دارنده نيست، هر آئينه الله ﷻ آنچه را مي خواهد، مي كند.*

7) فرقان: *وَ إِذا قيلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمنِ قالُوا وَ مَا الرَّحْمنُ أَ نَسْجُدُ لِما تَأْمُرُنا وَ زادَهُمْ نُفُوراً (60)

و چون به آنان گفته شد كه رحمان را سجده كنيد، گفتند: رحمان چيست؟ آيا بر هر كس كه تو فرمان مى‏دهى سجده كنيم؟ و بر نفرتشان افزوده شد.*

8) نمل: *أَلاَّ يَسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذي يُخْرِجُ الْخَبْ‏ءَ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ يَعْلَمُ ما تُخْفُونَ وَ ما تُعْلِنُونَ (25)

چرا خدايى را كه نهان آسمان ها و زمين را آشكار مى‏كند و هر چه را پنهان مى‏داريد يا آشكار مى‏سازيد مى‏داند، سجده نكنند؟*

9) الم السجده: *إِنَّما يُؤْمِنُ بِآياتِنَا الَّذينَ إِذا ذُكِّرُوا بِها خَرُّوا سُجَّداً وَ سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ هُمْ لا يَسْتَكْبِرُونَ (15)

تنها كسانى به آيات ما ايمان آورده‏اند كه چون آيات ما را بشنوند به سجده بيفتند و پروردگارشان را به پاكى بستايند و سركشى نكنند.*

10) ص: *قالَ لَقَدْ ظَلَمَكَ بِسُؤالِ نَعْجَتِكَ إِلى‏ نِعاجِهِ وَ إِنَّ كَثيراً مِنَ الْخُلَطاءِ لَيَبْغي‏ بَعْضُهُمْ عَلى‏ بَعْضٍ إِلاَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ قَليلٌ ما هُمْ وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ راكِعاً وَ أَنابَ (24)

داود گفت: او كه ميش تو را از تو مى‏خواهد تا به ميش هاى خويش بيفزايد بر تو ستم مى‏كند. و بسيارى از شريكان جز كسانى كه ايمان آورده‏اند و كارهاى شايسته كرده‏اند -و اينان نيز اندك هستند- بر يكديگر ستم مى‏كنند. و داود دانست كه او را آزموده‏ايم. پس از پروردگارش آمرزش خواست و به ركوع درافتاد و توبه كرد*

11) فصلت: *فَإِنِ اسْتَكْبَرُوا فَالَّذينَ عِنْدَ رَبِّكَ يُسَبِّحُونَ لَهُ بِاللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ هُمْ لا يَسْأَمُونَ (38)

اگر آنان تكبر مى‏ورزند، آن ها كه در نزد پروردگار تو هستند بى‏آنكه ملول شوند شب و روز تسبيح او مى‏گويند.*

12) النجم: *فَاسْجُدُوا لِلَّهِ وَ اعْبُدُوا (62)

پس الله  ﷻ را سجده كنيد و او را بپرستيد.*

13) انشقاق: *فَما لَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ (20) وَ إِذا قُرِئَ عَلَيْهِمُ الْقُرْآنُ لا يَسْجُدُونَ (21).

چه مى‏شودشان كه ايمان نمى‏آورند (20) و چون قرآن بر آن ها خوانده شود سجده نمى‏كنند؟ (21).*

14) علق: *كَلاَّ لا تُطِعْهُ وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ (19)

هرگز فرمان او را (مشرک را) قبول مكن و نماز برپادار و قرب خدا طلب نما.*

دلیل:

در مصحف حضرت عثمان (رض) چنین آمده است. (الهدایه و البنایه ج2ص657)

رسول الله ﷺ در مکّه بودند و سوره ی النّجم را خواندند و وقتی آیه ی سجده را خواندند رسول اللهﷺ  و همه ي کسانی که پیش وی بودند به سجده رفتند به غیر از یک پیرمرد که با دستش خاکی از زمین برداشت و بر پیشانی خود کشید و گفت که این کافی است (سجده نکرد) و بعدها آن مرد کافر از دنیا رفت. (صحیح البخاری ج1ص362 – مسند الطیالسی ج1ص147 - مسند امام احمد ج2ص9 - صحیح مسلم ج5ص61)

از ابن عمر (رض) و عثمان (رض): سجده بر کسی که می شنود نیز واجب است. (مصنف ابن ابی شیبه ج1ص457 - الاوسط ابن المنذر ذِكْرُ سُجُودِ مَنْ حَضَرَ الْقَارِئَ لِسُجُودِهِ)

اگر امام آیه ي سجده ای بخواند و شخصی آن را شنیده و بعد از شنیدن به امام اقتداء کند، پس آن شخص بعد از نماز سجده کند و همچنین است کسی که در نماز باشد و از کسی که بیرون نماز است بشنود (وی نیز باید بعد از نماز سجده کند).

دلیل:

زیرا سجده، سجده ي صلاتیّه نیست (سجده ای که داخل نماز واجب شود نیست) پس مکان آن باید خارج از نماز باشد و این شنیدن نیز از افعال نماز نمی باشد. (الهدایه و البنایه ج2ص667)

مسئله 285 ◄ 3) اگر کسی در رکعتی که امام آیه ي سجده خوانده است به امام اقتداء کند و با امام به سجده ي همان رکعت برود، سجده نکند و اگر قبل از سجده ي امام اقتداء کند، با امام سجده کند گرچه آیه ي سجده را نشنیده باشد.

مسئله 286 ◄ با تلاوت مقتدی سجده واجب نمی شود.

دلیل:

زیرا مقتدی از قرائت منع کرده شده است و تصرّف محجور (كسي كه از چيزي منع شده باشد) حکم ندارد. (الهدایه و البنایه ج2ص665)

مسئله 287 ◄ اگر کسی که خارج از نماز است از مقتدی آیه ی سجده بشنود، بر وی سجده واجب می شود.

مسئله 288 ◄ 4) سجده ای که در نماز واجب شده است باید در نماز انجام شود و اگر در نماز سجده نکرد، نمی توان در بیرون آن را قضاء کرد.

دلیل:

زیرا آن سجده ي واجب شده سجده ي نمازی (صلاتیّه) بود و سجده ی واجب شده در نماز را مزیّتی است که در غیر آن نیست؛ پس سجده ي بیرون نماز نمی تواند جای آن را بگیرد. (الهدایه و البنایه ج2ص669)

مسئله 289 ◄ 5) رکوع بدون فاصله از آیه ي سجده در نماز جای سجده کردن (سجده تلاوت) را می گیرد.

دلیل:

از ابن مسعود (رض): هر کس آیه ي سجده (اعراف و نجم و اقرأ) بخواند، اگر خواست رکوع کند و آن (برای سجده) کفایت کند و اگر هم خواست سجده کند. (مجمع الزوائد ج2ص577 - معجم الطبرانی الکبیر ج9ص147 - سن الکبری للبیهقی ج3ص265)

از ابن عمر (رض) در باره ي آیه ي سجده ای که در آخر سوره است سؤال شد که آیا سجده باید کرد یا اینکه رکوع کفایت کند؟ وی جواب دادند: اگر بین آیه ی سجده و سجده ي آن فقط با رکوع فاصله بيفتد آن نزدیک است (با سجده مستقیم فرقی ندارد). (مصنف ابن ابی شیبه ج1ص473)

مسئله 290 ◄ 6) اگر آیه ي سجده در یک مجلس تکرار شود یک سجده کافی است.

مسئله 291 ◄ همچنین اگر در یک نماز تکرار شود.

دلیل:

ابوموسی اشعری (رض) به مردم قرآن تعلیم می دادند و آیه ی سجده را تکرار می کردند و در آخر یک سجده می کردند. (البنایه ج2ص673)

مسئله 292 ◄ برای شنونده ي آیه ي سجده، برای تعداد سجده های واجب بر وی مکان خود شنونده اعتبار کرده می شود.

مسئله 293 ◄ اگر شخصی حین پارچه بافی سجده را تکرار کند پس مجلس وی دائما در حال تغییر است.

در قدیم برای پارچه بافتن دار آن را بیرون خانه به درازی چند متر درست می کردند و در دو طرف چوب می بستند و بین آن ها نخ را گرفته رفت و آمد می کردند پس شخصی که در این حالت آیه ی سجده را می خواند، مجلس وی تغییر کرده و مختلف شده است یعنی سجده های زیادی بر وی بر حسب تکرار واجب خواهد شد.

مسئله 294 ◄ و همچنین کسی که آیه ي سجده می خواند بر روی شاخه ای قرائت کند و بعد به شاخه ای دیگر از همان درخت برود، مجلس وی تغییر کرده و وجوب سجده بر وی واجب می شود.

مسئله 295  ◄7) هنگام قرائت قرآن ترک آیه ی سجده به تنهائی مکروه است ولی اگر آیه ی سجده را بخواند و بقیّه را هنگام قرائت ترک کند، کراهت ندارد.

مسئله 296 ◄ مستحبّ است که اگر كسي بخواهد آیه ي سجده را بخواند، همراه آن چند آیه ي دیگر را نیز بخواند.

دلیل:

برای دفع توهّم اینکه آیه ي سجده از دیگر آیات قرآن افضل است؛ زیرا همه ي آیات در قرآن بودن مساوی هستند و با هم فرقی ندارند. (شرح الیاس ج1ص208)

مسئله 297 ◄ 8) به خفیّه خواندن آیه ي سجده مستحبّ است.